Πρόκειται για εργασία πανεπιστήμιου με τίτλο «ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ : ΣΚΥΛΟΙ ΒΟΗΘΟΙ»που έκανα με συμφοιτήτρια,οπότε για τυχόν ορθογραφικά/τυπογραφικά/συντακτικά/γραμματικά λάθη συγχωράτε μας.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα εργασία αφορά προγράμματα εναλλακτικής θεραπείας ατόμων με αναπηρία που πραγματοποιούνται με ειδικά εκπαιδευμένους σκύλους - σκύλους βοηθούς. Αρχικά θα γίνει μια μικρή ιστορική αναδρομή για την σχέση του σκύλου με τον ανθρώπου και τη πρώτη καταγεγραμμένη χρήση σκύλου βοηθού. Θα αναλυθούν η υποβοηθούμενη από ζώα θεραπεία και ειδικότερα η σχέση της με τον τομέα της κοινωνικής εργασίας. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε πως επηρεάζουν οι σκύλοι βοηθοί τη ζωή των ανθρώπων στις κινητικές αναπηρίες, στον αυτισμό, στην επιληψία, τον διαβήτη και την ολική ή μερική τύφλωση τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Τέλος, θα αναφερθούμε και στην ισχύουσα νομοθεσία που υπάρχει στην Ελλάδα σχετικά με τους σκύλους βοηθούς/οδηγούς.
1.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΣΚΥΛΟ
Μέχρι το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, περίπου 12.000 χρόνια πριν, ο ανθρώπινος πληθυσμός εξασφάλιζε την τροφή του από τα άγρια ζώα και φυτά. Η κοινωνικοοικονομική επανάσταση που ακολούθησε μετά το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την εξημέρωση φυτών και ζώων. Η πρώτη εξημέρωση ήταν ο λύκος - πρόγονος του σκύλου - καθώς υπολογίζεται ότι οι εξημερωμένοι λύκοι έκαναν την «πρώτη τους εμφάνιση» περίπου πριν 14.000 με 12.000 χρόνια στην Εγγύς Ανατολή.
Σύμφωνα με τον Lane (2015) πολύ πριν δοθούν σκύλοι ως βοηθοί σε επαγγελματίες και άτομα με αναπηρία, ειδικά εκπαιδευμένοι για την πραγματοποίηση συγκεκριμένων καθηκόντων, βοηθούσαν τους ανθρώπους είδη από την προϊστορική εποχή. Οι σκύλοι βοηθούσαν τους κυνηγούς, ειδοποιούσαν με το γάβγισμα τους σε περίπτωση κίνδυνου και εντόπιζαν πήγες ποσίμου νερού. Αργότερα οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν σκύλους στους ναούς για την επίτευξη εσωτερικής γαλήνης και πνευματικής θεραπείας, εν συνεχεία έκαναν την εμφάνιση τους μεσαιωνικές απεικονίσεις να οδηγούν τυφλούς.
Όμως, το να ορίσουμε ακριβώς από πότε οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν τους σκύλους ως βοηθούς δεν είναι εντελώς εφικτό. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω και σύμφωνα με την InternationalGuideDogFederation, καταγεγραμμένες περιπτώσεις σκύλων οδηγών για τυφλούς υπάρχουν από τον Μεσαίωνα, στην Ευρώπη μέχρι και την Ασία. Η πρώτη όμως συστηματική προσπάθεια εκπαίδευσης σκύλων για την υποβοήθηση τυφλών έγινε το 1780 στο νοσοκομείο «LesQuinze-Vingts» για τυφλούς στο Παρίσι. Αργότερα, η μέθοδος αυτή εξαπλώθηκε στην Αυστρία και την Ελβετία. Η πιο γνωστή χρήση των σκύλων βοηθών είναι κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που οι στρατιώτες επέστρεφαν από το μέτωπο τυφλωμένοι, συχνά από δηλητηριώδη αέρια. Ο γιατρός που παρατήρησε το πως συμπεριφέρονταν οι σκύλοι στους τυφλούς ήταν ο Γερμανός DrGerhardStalling κι έτσι τον Αύγουστο του 1916 άνοιξε την πρώτη σχολή εκπαίδευσης σκύλων οδηγών για τυφλούς στο Oldenburg. Στη συνέχεια, σχολές άνοιξαν και στην Βόννη, Δρέσδη και σε άλλες Γερμανικές πόλεις. Τα σκυλιά τα οποία εκπαιδεύονταν στέλνονταν επίσης στην Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, τα Ηνωμένα Έθνη, τον Καναδά και στη Σοβιετική Ένωση. Όπως τονίζει ο Lane (2015) με την πάροδο του χρόνου εκπαιδεύτηκαν σκυλιά για να βοηθούν και άτομα με άλλα ειδή αναπηρίας. Oψυχαναλυτής BorisM. Levinsonήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε σκύλο ως θεραπευτικό παράγοντα στην θεραπευτική διαδικασία και ιδιαίτερα με παιδιά που είχαν διαταραχή του φάσματος του αυτισμού (Pavlides, 2015). Σήμερα υπάρχουν σκύλοι βοηθοί ατόμων με κινητή αναπηρία, με αισθητηριακή αναπηρία, με αναπηρία όρασης ή ακοής, με εξελικτικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς με συνδυασμό διαφόρων αναπηριών και σκύλοι που χρησιμοποιούνται κατά την θεραπευτική διαδικασία. Παρακάτω θα αναλυθούν περαιτέρω ορισμένες από αυτές τις κατηγόριες.
2.ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΠΟ ΖΩΑ (ANIMAL ASSISTED THERAPY)
Αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο τις απαρχές της υποβοηθούμενης από ζώα θεραπείας (animal assisted therapy - ΑΑT), όμως, τι ακριβώς είναι; Ουσιαστικά, η υποβοηθούμενη από τα ζώα θεραπεία στον τομέα της συμβουλευτικής είναι η χρήση ενός ζώου ως θεραπευτικό παράγοντα στην θεραπευτική διαδικασία. Σύμφωνα με την Chandler (2005), τα ζώα που ενισχύουν την θεραπευτική διαδικασία έχουν πολλές, εναλλάξιμες ονομασίες όπως ζώο θεραπείας (therapy animal), κατοικίδιο θεραπείας (therapy pet), κατοικίδιος θεραπευτής (pet practitioner), και άλλα. Ασχέτως όμως με την ονομασία που του δίνεται, το κάθε ζώο εξυπηρετεί έναν συγκεκριμένο σκοπό: την παροχή μιας μορφής θεραπείας η όποια χαρακτηρίζετε από ενσυναίσθηση και ερεθίσματα και αποσκοπεί στην ανάκαμψη και την αποκατάσταση του ενδιαφερόμενου σε στενή συνεργασία με τον άνθρωπο-θεραπευτή.
Η υποβοηθούμενη θεραπεία μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και να πραγματοποιηθεί με διάφορες τεχνικές. Η πιο διαδεδομένη τεχνική είναι η συνεργασία του θεραπευτή με το προσωπικό του κατοικίδιο, το οποίο έχει περάσει από σχετική αξιολόγηση και είναι ικανό για τέτοια δουλειά. Το μοντέλο αυτό προτιμάτε διότι ο θεραπευτής είναι πιο εξοικειωμένος και γνωρίζει καλύτερα το δικό του κατοικίδιο, οπότε μπορεί με μεγαλύτερη ακρίβεια να προβλέψει την συμπεριφορά και την συναισθηματική κατάσταση του ζώου. Επιπλέον, ένας δυνατός και υγιής δεσμός ανάμεσα στον θεραπευτή και το ειδικά εκπαιδευμένο κατοικίδιο του μπορεί να βοηθήσει στην θεραπευτική διαδικασία, ενισχύοντας την εντύπωση ότι ο θεραπευτής είναι άτομο άξιο εμπιστοσύνης, ιδιαίτερα όταν ο εξυπηρετούμενος έχει την δυνατότητα να παρατηρήσει τα θετικά σχήματα αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε θεραπευτή και ζώο. Σε καμία περίπτωση η σχέση ανάμεσα σε εξυπηρετουμένου και ζώου δεν μπορεί να αντικαταστήσει την σχέση ανάμεσα σε εξυπηρετούμενο και θεραπευτή· αντιθέτως, η πρώτη στοχεύει στην ενίσχυση της δεύτερης (Chandler, 2005).
Η υποβοηθούμενη από ζώα θεραπεία (ΑΑT) πρέπει να διαχωρίζετε από τις υποβοηθούμενης από ζώα δραστηριότητες (animal assisted activities - AAA). Οι δραστηριότητες παρέχουν κίνητρο, ψυχαγωγία και ευκαιρία για μόρφωση ενώ η θεραπεία αποτελεί μια στοχευμένη παρέμβαση από ιατρικούς και κοινωνικούς επιστήμονες, όπως είναι οι κοινωνικοί λειτουργοί. Και οι δυο μορφές έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως σε παιδία με κάποια αναπηρία, ή αυτισμό ή άλλη μαθησιακή δυσκολία.
Επιπλέον, μια τρίτη κατηγόρια είναι η human animal support services (HASS) όπου ζώα εκπαιδεύονται να παρέχουν βοήθεια σε ένα συγκεκριμένο άτομο ή μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων που αντιμετωπίζει δυσκολίες στην καθημερινότητα τους οι όποιες προέρχονται από κάποια μορφή αναπηρίας (Kurtz, 2008).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα εργασία αφορά προγράμματα εναλλακτικής θεραπείας ατόμων με αναπηρία που πραγματοποιούνται με ειδικά εκπαιδευμένους σκύλους - σκύλους βοηθούς. Αρχικά θα γίνει μια μικρή ιστορική αναδρομή για την σχέση του σκύλου με τον ανθρώπου και τη πρώτη καταγεγραμμένη χρήση σκύλου βοηθού. Θα αναλυθούν η υποβοηθούμενη από ζώα θεραπεία και ειδικότερα η σχέση της με τον τομέα της κοινωνικής εργασίας. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε πως επηρεάζουν οι σκύλοι βοηθοί τη ζωή των ανθρώπων στις κινητικές αναπηρίες, στον αυτισμό, στην επιληψία, τον διαβήτη και την ολική ή μερική τύφλωση τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Τέλος, θα αναφερθούμε και στην ισχύουσα νομοθεσία που υπάρχει στην Ελλάδα σχετικά με τους σκύλους βοηθούς/οδηγούς.
1.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΣΚΥΛΟ
Μέχρι το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, περίπου 12.000 χρόνια πριν, ο ανθρώπινος πληθυσμός εξασφάλιζε την τροφή του από τα άγρια ζώα και φυτά. Η κοινωνικοοικονομική επανάσταση που ακολούθησε μετά το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την εξημέρωση φυτών και ζώων. Η πρώτη εξημέρωση ήταν ο λύκος - πρόγονος του σκύλου - καθώς υπολογίζεται ότι οι εξημερωμένοι λύκοι έκαναν την «πρώτη τους εμφάνιση» περίπου πριν 14.000 με 12.000 χρόνια στην Εγγύς Ανατολή.
Σύμφωνα με τον Lane (2015) πολύ πριν δοθούν σκύλοι ως βοηθοί σε επαγγελματίες και άτομα με αναπηρία, ειδικά εκπαιδευμένοι για την πραγματοποίηση συγκεκριμένων καθηκόντων, βοηθούσαν τους ανθρώπους είδη από την προϊστορική εποχή. Οι σκύλοι βοηθούσαν τους κυνηγούς, ειδοποιούσαν με το γάβγισμα τους σε περίπτωση κίνδυνου και εντόπιζαν πήγες ποσίμου νερού. Αργότερα οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν σκύλους στους ναούς για την επίτευξη εσωτερικής γαλήνης και πνευματικής θεραπείας, εν συνεχεία έκαναν την εμφάνιση τους μεσαιωνικές απεικονίσεις να οδηγούν τυφλούς.
Όμως, το να ορίσουμε ακριβώς από πότε οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν τους σκύλους ως βοηθούς δεν είναι εντελώς εφικτό. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω και σύμφωνα με την InternationalGuideDogFederation, καταγεγραμμένες περιπτώσεις σκύλων οδηγών για τυφλούς υπάρχουν από τον Μεσαίωνα, στην Ευρώπη μέχρι και την Ασία. Η πρώτη όμως συστηματική προσπάθεια εκπαίδευσης σκύλων για την υποβοήθηση τυφλών έγινε το 1780 στο νοσοκομείο «LesQuinze-Vingts» για τυφλούς στο Παρίσι. Αργότερα, η μέθοδος αυτή εξαπλώθηκε στην Αυστρία και την Ελβετία. Η πιο γνωστή χρήση των σκύλων βοηθών είναι κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που οι στρατιώτες επέστρεφαν από το μέτωπο τυφλωμένοι, συχνά από δηλητηριώδη αέρια. Ο γιατρός που παρατήρησε το πως συμπεριφέρονταν οι σκύλοι στους τυφλούς ήταν ο Γερμανός DrGerhardStalling κι έτσι τον Αύγουστο του 1916 άνοιξε την πρώτη σχολή εκπαίδευσης σκύλων οδηγών για τυφλούς στο Oldenburg. Στη συνέχεια, σχολές άνοιξαν και στην Βόννη, Δρέσδη και σε άλλες Γερμανικές πόλεις. Τα σκυλιά τα οποία εκπαιδεύονταν στέλνονταν επίσης στην Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, τα Ηνωμένα Έθνη, τον Καναδά και στη Σοβιετική Ένωση. Όπως τονίζει ο Lane (2015) με την πάροδο του χρόνου εκπαιδεύτηκαν σκυλιά για να βοηθούν και άτομα με άλλα ειδή αναπηρίας. Oψυχαναλυτής BorisM. Levinsonήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε σκύλο ως θεραπευτικό παράγοντα στην θεραπευτική διαδικασία και ιδιαίτερα με παιδιά που είχαν διαταραχή του φάσματος του αυτισμού (Pavlides, 2015). Σήμερα υπάρχουν σκύλοι βοηθοί ατόμων με κινητή αναπηρία, με αισθητηριακή αναπηρία, με αναπηρία όρασης ή ακοής, με εξελικτικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς με συνδυασμό διαφόρων αναπηριών και σκύλοι που χρησιμοποιούνται κατά την θεραπευτική διαδικασία. Παρακάτω θα αναλυθούν περαιτέρω ορισμένες από αυτές τις κατηγόριες.
2.ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΠΟ ΖΩΑ (ANIMAL ASSISTED THERAPY)
Αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο τις απαρχές της υποβοηθούμενης από ζώα θεραπείας (animal assisted therapy - ΑΑT), όμως, τι ακριβώς είναι; Ουσιαστικά, η υποβοηθούμενη από τα ζώα θεραπεία στον τομέα της συμβουλευτικής είναι η χρήση ενός ζώου ως θεραπευτικό παράγοντα στην θεραπευτική διαδικασία. Σύμφωνα με την Chandler (2005), τα ζώα που ενισχύουν την θεραπευτική διαδικασία έχουν πολλές, εναλλάξιμες ονομασίες όπως ζώο θεραπείας (therapy animal), κατοικίδιο θεραπείας (therapy pet), κατοικίδιος θεραπευτής (pet practitioner), και άλλα. Ασχέτως όμως με την ονομασία που του δίνεται, το κάθε ζώο εξυπηρετεί έναν συγκεκριμένο σκοπό: την παροχή μιας μορφής θεραπείας η όποια χαρακτηρίζετε από ενσυναίσθηση και ερεθίσματα και αποσκοπεί στην ανάκαμψη και την αποκατάσταση του ενδιαφερόμενου σε στενή συνεργασία με τον άνθρωπο-θεραπευτή.
Η υποβοηθούμενη θεραπεία μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και να πραγματοποιηθεί με διάφορες τεχνικές. Η πιο διαδεδομένη τεχνική είναι η συνεργασία του θεραπευτή με το προσωπικό του κατοικίδιο, το οποίο έχει περάσει από σχετική αξιολόγηση και είναι ικανό για τέτοια δουλειά. Το μοντέλο αυτό προτιμάτε διότι ο θεραπευτής είναι πιο εξοικειωμένος και γνωρίζει καλύτερα το δικό του κατοικίδιο, οπότε μπορεί με μεγαλύτερη ακρίβεια να προβλέψει την συμπεριφορά και την συναισθηματική κατάσταση του ζώου. Επιπλέον, ένας δυνατός και υγιής δεσμός ανάμεσα στον θεραπευτή και το ειδικά εκπαιδευμένο κατοικίδιο του μπορεί να βοηθήσει στην θεραπευτική διαδικασία, ενισχύοντας την εντύπωση ότι ο θεραπευτής είναι άτομο άξιο εμπιστοσύνης, ιδιαίτερα όταν ο εξυπηρετούμενος έχει την δυνατότητα να παρατηρήσει τα θετικά σχήματα αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε θεραπευτή και ζώο. Σε καμία περίπτωση η σχέση ανάμεσα σε εξυπηρετουμένου και ζώου δεν μπορεί να αντικαταστήσει την σχέση ανάμεσα σε εξυπηρετούμενο και θεραπευτή· αντιθέτως, η πρώτη στοχεύει στην ενίσχυση της δεύτερης (Chandler, 2005).
Η υποβοηθούμενη από ζώα θεραπεία (ΑΑT) πρέπει να διαχωρίζετε από τις υποβοηθούμενης από ζώα δραστηριότητες (animal assisted activities - AAA). Οι δραστηριότητες παρέχουν κίνητρο, ψυχαγωγία και ευκαιρία για μόρφωση ενώ η θεραπεία αποτελεί μια στοχευμένη παρέμβαση από ιατρικούς και κοινωνικούς επιστήμονες, όπως είναι οι κοινωνικοί λειτουργοί. Και οι δυο μορφές έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως σε παιδία με κάποια αναπηρία, ή αυτισμό ή άλλη μαθησιακή δυσκολία.
Επιπλέον, μια τρίτη κατηγόρια είναι η human animal support services (HASS) όπου ζώα εκπαιδεύονται να παρέχουν βοήθεια σε ένα συγκεκριμένο άτομο ή μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων που αντιμετωπίζει δυσκολίες στην καθημερινότητα τους οι όποιες προέρχονται από κάποια μορφή αναπηρίας (Kurtz, 2008).