Με αφορμή μια συζήτηση για τα οργανωμένα “σκυλοπάρκα” ή τους “σκυλότοπους” (κατά το παιδότοπους) και το τι είναι το παιχνίδι για το σκύλο, θα ήθελα να πω κάποια πράγματα. Να διατυπώσω κάποιες σκέψεις για το τι είναι και τι σημαίνει το παιχνίδι για τον σκύλο.
Τι είναι παιχνίδι;
Το παιχνίδι για το σκύλο, μα και τον άνθρωπο, είναι μια συμπεριφορά επαναλαμβανόμενη και ατελής ως προς την λειτουργία της. Είναι μια προσομοίωση των αληθινών και σοβαρών καταστάσεων η οποία όμως διαφέρει σε δομή, έκφραση, ποιότητα και κίνητρο. Το παιχνίδι έχει ηθελημένη έναρξη (δεν εκβιάζεται) όταν το ζώο βρίσκεται σε ένα περιβάλλον ασφαλές, οικείο και ήρεμο.
Το παιχνίδι για το σκύλο έχει μια ειδική, μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα όπου κάποιοι κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς και κοινωνικής συναναστροφής πρέπει να υπάρχουν. Αυτοί οι κανόνες διαφέρουν σε σύγκριση με αυτούς που διέπουν άλλες στιγμές και που παρατηρούμε σε άλλες φάσεις της κοινωνικής ζωής του σκύλου (κυνήγι, φαγητό, ζευγάρωμα, κλπ.).
Τι προϋποθέσεις χρειάζεται το παιχνίδι για το σκύλο
Το παιχνίδι χρειάζεται μια ατμόσφαιρα οικειότητας και συναισθηματικής ασφάλειας. Χρειάζεται ένα ασφαλές περιβάλλον.
Μια σημαντική προϋπόθεση, επίσης, για το παιχνίδι είναι αυτό που οι επιστήμονες της συμπεριφοράς ονομάζουν “χαλαρό πεδίο” (relaxing field ή πεδίο ηρεμίας ίσως). Τα σκυλιά δεν παίζουν όταν είναι διψασμένα, πεινασμένα, κουρασμένα, όταν πονούν, όταν φοβούνται ή όταν δεν γνωρίζουν το περιβάλλον τους.
Πολλές φορές έχω δει και ακούσει ανθρώπους να δίνουν στο σκύλο παράγγελμα “Παίξε!”… Αυτό δεν είναι παιχνίδι…
Όσοι έχουμε πάνω από ένα σκυλιά θα έχουμε παρατηρήσει πως τα σκυλιά θα παίξουν στον οικείο χώρο τους, λίγο αφού έχουν τελειώσει το φαγητό τους και έχουν πιει νερό.
Αν παρατηρήσουμε τις αγέλες από άγρια σκυλιά θα δούμε πως προτιμούν να παίζουν σε περιοχές που είναι εξοικειωμένα. Αρχικά και σαν κουτάβια, κοντά στη μητέρα τους. Στη συνέχεια, σε μικρή απόσταση από το λαγούμι ή την φωλιά τους. Αργότερα σε τοποθεσίες “ραντεβού”, όπου η αγέλη συνήθως συγκεντρώνεται μετά το φαγητό. Αισθάνονται ασφαλείς με αυτές τις προϋποθέσεις και χρησιμοποιούν το παιχνίδι σαν ευκαιρία να δοκιμάσουν μερικές “τεχνικές” και συμπεριφορές χωρίς τον φόβο του άγνωστου. Χωρίς άγχος και κυρίως χωρίς των φόβο των “αληθινών” συνεπειών.
Σκυλιά και ομαδικό παιχνίδι
Κάτι που, επίσης, είναι χρήσιμο να παρατηρήσουμε και να θυμόμαστε είναι πως τα σκυλιά δεν είναι “φτιαγμένα” για να παίζουν σε μεγάλες ομάδες. Το παιχνίδι μεταξύ των σκύλων είναι κατά κύριο λόγο μεταξύ δύο ατόμων. Ομάδες από σκυλιά μπορούν να παίξουν καλά μαζί. Πάντα, όμως, υπάρχουν δύο σκυλιά ως κύριοι “πρωταγωνιστές” και κάποια άλλα σκυλιά στην περιφέρεια. Τα σκυλιά αυτά προσπαθούν να συμμετάσχουν και να γίνουν αυτά “πρωταγωνιστές”. Έτσι, οι μεγάλες ομάδες σκύλων συνήθως δεν “παίζουν μαζί”. Απλά ανταγωνίζονται για μια θέση στο παιχνίδι ή προσπαθούν να σχηματίσουν μικρότερες ομάδες παιχνιδιού.
Όπως έχει παρατηρηθεί και επισημανθεί, παιχνίδι όπου εμπλέκονται ενεργά περισσότερα από δύο άτομα και που όλοι συμμετέχουν ισότιμα, απαιτεί κανόνες. Αυτού του είδους το παιχνίδι παρατηρείται μόνο στο ανθρώπινο είδος (οργανωμένα παιχνίδια με κανόνες).
Δεν είναι παιχνίδι για το σκύλο ότι εμείς νομίζουμε παιχνίδι
Εδώ θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για την διαφορά που έχει το παιχνίδι με μια δραστηριότητα με συγκεκριμένο στόχο ή σκοπό. Το κριτήριο για να καταλάβεις αν κάτι, μια δραστηριότητα, είναι παιχνίδι για το σκύλο είναι σχετικά απλό. Αν η δραστηριότητα γίνεται απλά και μόνο για την δραστηριότητα και την χαρά, είναι παιχνίδι. Αν εστιάζουμε στην επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου (όπως να πετύχουμε συγκεκριμένο χρόνο στο agility, την εκπαίδευση του σκύλου με τη βοήθεια ενός κλίκερ, την ανάκτηση ενός αντικειμένου με στόχο μια ανταμοιβή ή το πέταγμα μιας μπάλας επειδή περιέχει τροφή), η δραστηριότητα αυτή δεν αποτελεί παιχνίδι. Όσο πιο προσανατολισμένη είναι μια δραστηριότητα σε κάποιο στόχο, είτε από τον άνθρωπο είτε από τον σκύλο, τόσο πιο λίγες είναι οι ευεργετικές ιδιότητες του παιχνιδιού και τόσο πιο εύκολα χάνονται.
Παιχνίδι με το σκύλο και στρες
Έχει μετρηθεί η κορτιζόλη (επονομαζόμενη και ως “ορμόνη του στρες”) σε σκύλους δύο ομάδων. Στην πρώτη, οι ιδιοκτήτες τους έπαιζαν μαζί τους διορθώνοντας και επιβραβεύοντας. Στην δεύτερη ομάδα συμμετείχαν σκύλοι που απλά έπαιζαν με τους ιδιοκτήτες τους, χωρίς εντολές, διορθώσεις ή επιβραβεύσεις (ελεύθερα, για χάρη του παιχνιδιού). Παρατηρήθηκε πως το πρώτο γκρουπ είχε αυξημένα επίπεδα της συγκεκριμένης ορμόνης (του στρες) μετά το “παιχνίδι”.
Παρόλο που και τα δύο γκρουπ έπαιξαν τα ίδια παιχνίδια (fetch ή επαναφορά αντικειμένου και tug of war ή διελκυστίνδα), μόνο το δεύτερο γκρουπ σκύλων θεώρησε την όλη διαδικασία παιχνίδι. Το πρώτο γκρουπ, λόγο της συμπεριφοράς των ιδιοκτητών, θεώρησε την διαδικασία ως “εκπαίδευση” και έδειξε σημάδια στρες (σε ορμονικό επίπεδο).
Οπότε, είναι εύκολο να “εξαπατηθούμε” νομίζοντας πως παίζουμε με τα σκυλιά μας ενώ αυτά έχουν νιώσει και “εισπράξει” κάτι διαφορετικό.
Το αντίθετο του παιχνιδιού δεν είναι η δουλειά… Το αντίθετο του παιχνιδιού είναι η κατάθλιψη
Stuart Brown
Παιχνίδι για το σκύλο και ανταγωνισμός
Οι σκύλοι μπορεί να ανταγωνίζονται την ώρα του παιχνιδιού. Σε μια αγέλη που έχει εδραιωθεί, σε περιβάλλον οικείο, με όλες τους τις ανάγκες καλυμμένες, την παρουσία του ιδιοκτήτη και όλα όσα είπαμε παραπάνω, ο ανταγωνισμός αυτός δεν θα εκφραστεί “άσχημα”. Δεν θα φτάσει, δηλαδή, κάποιος σκύλος να νιώσει διαφορετικά και να νιώσει πως δεν έχει επιλογή να σταματήσει ή να νιώσει πως πρέπει να επιτεθεί ή να αμυνθεί, κλπ.
Σε μια αγέλη, λοιπόν, άλλος ένας τρόπος που καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για παιχνίδι (ή άλλο ένα κριτήριο του παιχνιδιού) είναι η λεγόμενη “ανταλλαγή ρόλων”. Ο κυνηγός γίνεται κυνηγημένος, ο πάνω θα έρθει κάτω, ο επιτιθέμενος θα γίνει αμυνόμενος. Έτσι, όλοι οι συμμετέχοντες (και κάθε φορά οι δύο πρωταγωνιστές) να μένουν σε διάθεση παιχνιδιού (play mood).
Έτσι και όταν ένα ζώο που ξέρουμε ότι έχει υψηλότερο στάτους στην αγέλη (ή στην παρέα, αν θέλετε) το βλέπουμε να “χάνει” στο παιχνίδι και να το δέχεται ευχάριστα.
Ο τρόπος όμως που εκφράζεται αυτή η αλλαγή ρόλων, η εικόνα που εμείς βλέπουμε, διαφέρει και αυτό έχει να κάνει με τον χαρακτήρα των ατόμων που παίζουν και την σχέση τους. Αντανακλά, δηλαδή, συγκεκριμένη σχέση μεταξύ δύο ζώων στην “κοινωνία”. Αν παρατηρήσουμε τα διάφορα ζευγάρια στο παιχνίδι, λοιπόν, θα δούμε πως ο “Α” αλλάζει ρόλους και “χάνει” συχνά όταν παίζει με τον “Β” ενώ όταν παίζει με τον “Γ” αυτό γίνεται πολύ σπάνια, κ.ο.κ.
Άλλο ένα χαρακτηριστικό του παιχνιδιού είναι η εθελούσια λήψη μειονεκτικής θέσης. Ο σκύλος που έχει υψηλότερο στάτους, ο πιο μεγαλόσωμος, ο πιο δυνατός, ο πιο μεγάλος σε ηλικία μπαίνει εθελοντικά σε μειονεκτική θέση ή δεν χρησιμοποιεί πλήρως τις δυνάμεις του.
Για παράδειγμα, ο ισχυρός ή ο μεγάλος ενήλικος σκύλος βρίσκεται ανάσκελα, με την πλάτη στο έδαφος, για να καλέσει το άλλο σκυλί να παίξει από αυτή τη “δυσμενή” και μειονεκτική θέση. Αυτό μπορεί συχνά να παρατηρηθεί στο παιχνίδι μεταξύ ενήλικων σκυλιών και των κουταβιών και γενικά πιο συχνά στο παιχνίδι μεταξύ “έμπιστων” και γνωστών μεταξύ τους σκύλων, επειδή η υιοθέτηση μιας τέτοιας θέσης απαιτεί εξοικείωση μεταξύ των εταίρων στο παιχνίδι.
Είχα σκύλο που ποτέ στα 12 χρόνια της ζωής του δεν πήρε θέση με την πλάτη στο έδαφος (ανάσκελα) σε παιχνίδι με άλλο σκύλο. Μπορεί να άφηνε να την κυνηγούν και να κυνηγούσε, να την δαγκώνουν και να δάγκωνε, να άλλαζε ρόλους γενικά, μα ποτέ δεν έπαιρνε αυτή την μειονεκτική θέση απέναντι σε άλλο σκύλο. Πιθανός, ο χαρακτήρας της δεν το “επέτρεπε”. Αντιθέτως, δεν είχε κανένα πρόβλημα (το ευχαριστιόταν μάλιστα) να παίρνει αυτή την θέση και να καλεί σε παιχνίδι εμένα…
Ο ρόλος του ιδιοκτήτη στο παιχνίδι για το σκύλο
Γυρίζοντας λίγο σε αυτό που αναφέραμε πιο πάνω ως “χαλαρό πεδίο” (relaxing field), αυτό παρέχεται και προέρχεται από την μητέρα, από τα άλλα μέλη της αγέλης και από τα αδέλφια του σκύλου. Στο αστικό, οικιακό περιβάλλον του κατοικίδιου σκύλου και αφού αυτός έχει αποχωριστεί μητέρα και αδέλφια, το “χαλαρό πεδίο” παρέχεται και προέρχεται από τον ιδιοκτήτη. Ο ιδιοκτήτης πρέπει να γίνει το σημείο ασφάλειας του σκύλου. Ο ιδιοκτήτης πρέπει να είναι πάντα δίπλα στον σκύλο του σε κάθε νέο ερέθισμα και όταν αυτό “ξεπερνιέται” ή αντιμετωπίζεται με επιτυχία από τον σκύλο με την παρουσία του ιδιοκτήτη, ο δεσμός σκύλου και ιδιοκτήτη ενδυναμώνεται.
Στο παιχνίδι, λοιπόν, είναι απαραίτητη η παρουσία του ιδιοκτήτη ακόμα και αν δεν συμμετέχει ενεργά σε αυτό.
Ο ιδιοκτήτης πρέπει (αν μιλάμε για το ιδανικό και πρέπον) να είναι παρόν ακόμα και αν δεν συμμετέχει ο ίδιος ενεργά στο παιχνίδι. Ότι κάνει ο σκύλος και ότι θα κάνει έχει σημείο αναφοράς τον ιδιοκτήτη. Η παρουσία του ή όχι καθορίζει μια πληθώρα πραγμάτων. Θα μπορούσαμε να φτάσουμε στο σημείο να μιλάμε σε φυσιολογικό και βιολογικό επίπεδο. Πως οι εκκρίσεις οξυτοκίνης (της λεγόμενης ορμόνης της αγάπης ή της εμπιστοσύνης) σημειώνονται και βοηθιούνται από την παρουσία και την επαφή ιδιοκτήτη και σκύλου και πως αυτό δημιουργεί και εδραιώνει ισχυρούς δεσμούς…
Όταν δύο ζώα, δύο σκυλιά, παίζουν μεταδίδουν το μήνυμα και στα υπόλοιπα πως το πεδίο είναι ασφαλές και πως “εδώ και τώρα” μπορούμε να χαλαρώσουμε
Το παιχνίδι για το σκύλο δεν μπορεί να είναι εντολή
Όπως έγραψα και πιο πάνω, το παιχνίδι είναι μια εθελούσια, μια εκούσια συμπεριφορά και δεν είναι κάτι που επιβάλλεται. Δεν μπορεί και δεν πρέπει ο ιδιοκτήτης να επιβάλλει, να ορίσει το που και το πότε θα παίξει ο σκύλος. Μπορεί να επιβάλλει και να ορίσει το που και το πότε δεν μπορεί να παίξει ο σκύλος και να τον σταματήσει.
Πολλές φορές έχω δει και ακούσει ανθρώπους να δίνουν στο σκύλο παράγγελμα “Παίξε!”…
Εντάξει, μπορεί αυτό να σημαίνει “Είσαι ελεύθερος να κάνεις ότι θες” αλλά συνήθως ο σκύλος το έχει συνδέσει σαν μια εντολή. Μια εντολή που με το άκουσμα της ο ιδιοκτήτης του περιμένει συγκεκριμένη συμπεριφορά. Έτσι, βλέπουμε σκυλιά που με το άκουσμα του παραγγέλματος αρχίζουν να κυνηγούν τον άλλο σκύλο, να πηδούν πάνω στον άλλο σκύλο, να δαγκώνουν ελαφρά ή σκουντούν… Αυτό δεν είναι παιχνίδι!
Οτιδήποτε ακολουθήσει αυτή την συμπεριφορά δεν είναι παιχνίδι και δεν αντιμετωπίζεται ως τέτοιο από κανένα από τα εμπλεκόμενα σκυλιά.
Πως και πότε να παρεμβαίνει ο ιδιοκτήτης στο παιχνίδι
Ο ιδιοκτήτης θα πρέπει αρχικά να γνωρίζει και να μπορεί να διασφαλίσει τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να υπάρξει παιχνίδι.
Μια από αυτές περιγράψαμε πιο πάνω με το “πεδίο ηρεμίας” ή “χαλαρό πεδίο”. Μια ατμόσφαιρα οικειότητας και συναισθηματικής ασφάλειας, σε ένα μέρος ασφαλές και οικείο. Σε ένα περιβάλλον τέτοιο μπορεί να ξεκινήσει παιχνίδι για το σκύλο.
Μια άλλη προϋπόθεση, ένα άλλο χαρακτηριστικό, του παιχνιδιού είναι πως το παιχνίδι πρέπει να σταματά όταν ένας από τους δύο “συμπαίκτες” αγχωθεί, ενοχληθεί, νευριάσει, βαρεθεί, κ.α. Πρέπει πάντα να υπάρχει ο χώρος, ο χρόνος και ο τρόπος ώστε αυτός που θα νιώσει κάτι από τα παραπάνω να μπορεί να αποσυρθεί. Θα πρέπει εμείς να μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτά τα στοιχεία για να σταματήσουμε το παιχνίδι, είτε αυτό είναι μαζί μας, είτε με άλλο σκύλο. Δεν μπορούμε να απαιτούμε από τον σκύλο να συνεχίσει να παίζει για “να μάθει”, να “συνηθίσει” ή να “γίνει κοινωνικός”.
Παιχνίδι ναι, αλλά…
Επίσης, δεν μπορείς να ζητάς από τον σκύλο να παίξει, να τον προσκαλείς σε παιχνίδι όταν υπάρχουν άλλοι λόγοι, σημαντικότεροι που συντρέχουν ή πρέπει να εκπληρωθούν. Φαγητό, νερό, ξεκούραση, πόνος, ασθένεια, ένστικτο ή διάθεση ζευγαρώματος και άλλα.
Το παιχνίδι επηρεάζεται, ακόμα, από παράγοντες όπως:
- η ηλικία
- το φύλο
- η φυλή
- ο τύπος
- η οικειότητα
- η φυσική κατάσταση (η αντοχή και η διατροφική κατάσταση)
- η ιεραρχία και η κοινωνική θέση
- η ώρα της ημέρας
- ο καιρός
- η θερμοκρασία
- το μέγεθος
- η εξοικείωση με τον χώρο και τους άλλους
- ο ατομικός χαρακτήρας ή η προσωπικότητα
Αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν το παιχνίδι για το σκύλο. Τόσο ποιοτικά (δηλαδή, τον τύπο του παιχνιδιού και τη δομή των αλληλουχιών), όσο και ποσοτικά (δηλαδή, τη διάρκεια και τη συχνότητα του παιχνιδιού).
Το παιχνίδι ως state of mind
Ο Φρόιντ έλεγε πως “Το αντίθετο του παιχνιδιού δεν είναι αυτό που είναι σοβαρό, αλλά αυτό που είναι αληθινό”. Για να έρθει ο πιο σύγχρονος Stuart Brown και να συμπληρώσει:
“Το αντίθετο του παιχνιδιού δεν είναι η δουλειά… Το αντίθετο του παιχνιδιού είναι η κατάθλιψη.”
Πολλοί θεωρούν πως το παιχνίδι δεν είναι απλά μια δραστηριότητα αλλά μια κατάσταση μυαλού (state of mind), όπως τα όνειρα και η ονειρική κατάσταση. Έτσι και το παιχνίδι για το σκύλο, είναι μια άλλη μορφή “μη πραγματικότητας”.
Τα σκυλιά, όλα τα ζώα μα και εμείς παίζουμε για το παιχνίδι! Παίζουμε για τα συναισθήματα που μας προκαλεί το παιχνίδι και τα οποία ανιχνεύονται και σε ορμονικό ή φυσιολογικό επίπεδο. Αν υπάρχει άλλο κίνητρο, άλλος στόχος παύει αυτό να λογίζεται σαν παιχνίδι.
Αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι το παιχνίδι είναι μια κατάσταση μυαλού μέσα από την οποία μαθαίνουμε, εξελισσόμαστε, αναπτύσσουμε δεξιότητες και συμπεριφορές μα αυτό δεν γίνεται συνειδητά ή επί τούτου.
Η μεταδοτικότητα του παιχνιδιού
Το παιχνίδι για το σκύλο και όχι μόνο, σαν πηγαία κατάσταση είναι άλλο ένα “εργαλείο” που μας βοηθά πολλαπλά. Έχει παρατηρηθεί πως το παιχνίδι είναι και “μεταδοτικό”. Όταν δύο ζώα, δύο σκυλιά, παίζουν μεταδίδουν το μήνυμα και στα υπόλοιπα πως το πεδίο είναι ασφαλές και πως “εδώ και τώρα” μπορούμε να χαλαρώσουμε. Το μήνυμα αυτό είναι τόσο ισχυρό που δεν χρειάζεται ένα ζώο να δει τα ζώα που παίζουν για να αρχίσει να μπαίνει στην κατάσταση ηρεμίας, χαλάρωσης και παιχνιδιού, μα αρκεί να τα ακούσει. Πάνω σε αυτό έγιναν κάποια πειράματα σε καταφύγια σκύλων όπου ακούγονταν από τα ηχεία ηχογραφημένοι ήχοι σκύλων που έπαιζαν. Παρατηρήθηκε πως οι σκύλοι που άκουγαν τους ήχους παρουσίασαν χαμηλότερα επίπεδα στρες.
Σε αυτό το σημείο θα μπορούσαμε να πούμε για τα είδη του παιχνιδιού, όπου στο σκύλο θα διακρίναμε:
- Tο παιχνίδι αντικειμένου
- Tο θηρευτικό παιχνίδι
- Tο κοινωνικό παιχνίδι
Κάπου εδώ όμως θα σταματήσω… Διότι, για το κεφάλαιο “Παιχνίδι” θα μπορούσαμε να μιλάμε και να αναλύουμε (και το κάνουμε) χρόνια. Είναι τόσο μεγάλο όσο και σημαντικό κεφάλαιο το παιχνίδι για το σκύλο, όσο και για τον άνθρωπο.
Διαβάστε μια άλλη διάσταση του παιχνιδιού στο “Παίζοντας με το σκύλο”…
Ακολουθείστε το Dogforum και στο Google News
